اقدامات پرستاری هنگامی اخلاقی است که بر خواست و تصمیم بیمار مبتنی باشد و با رضایت او به انجام برسد و این نکته مهم از مبنای فکری و فلسفی کرامت انسان منشاء می­گیرد.

در ادامه مباحث مربوط به اخلاق پرستاری به موضوع حق انتخاب و اختیار انسان (اتونومی) که به عنوان اولین اصل در اصول اخلاق پزشکی مطرح شده است می­پردازیم.

اختیار انسان مبتنی بر کرامت انسان تعریف می­شود. بدین معنا که انسان به صرف انسان بودن برخوردار از شأن و منزلتی است که او را از سایر موجودات جهان هستی متمایز می­کند کرامت انسان جدای از صفات دیگری مثل سن، نژاد، وضعیت سلامت، تحصیلات، و نظایر آن به همه انسان­ها تعلق می­گیرد.

یکی از مصادیق کرامت و شأن انسان، اختیار اوست. به موجب این امر انسان در امور مربوط به خود قدرت و اختیار تصمیم­گیری دارد. البته لازمه این قدرت انتخاب و اختیار برخورداری از اهلیت و صلاحیت تصمیم­گیری است.

طبیعی است که یک نوزاد و کودک به خاطر اینکه به بلوغ فکری نرسیده است یا یک بیمار بیهوش به دلیل اینکه در شرایطی است که ظرفیت ذهنی خود را از دست داده، موقتاً قادر به تصمیم­گیری در مورد سلامت خود نیست اما این شرایط موجب سلب این حق یا نفی اصل اتونومی نمی­شود. در چنین شرایطی مسئولیت تصمیم­گیری به نزدیکان او منتقل می­شود. بنابراین اهلیت، شرط لازم برای اعمال حق اختیار و تصمیم­گیری است.

کاربرد اصل اتونومی و اختیار در پرستاری در قالب اخذ رضایت آگاهانه از مددجو نمود می­یابد. رضایت آگاهانه به این معنی است که اقدامات پرستاری هنگامی اخلاقی است که علاوه بر کیفیت و کمیت مناسب و برخورداری از استانداردهای حرفه­ای بر اساس رضایت و درخواست بیمار برای او انجام پذیرد.

اخذ رضایت آگاهانه مددجو هنگامی به ملاکی اخلاقی تبدیل می­شود و به عنوان یک اصل اخلاق حرفه­ای قلمداد می­شود که بر مبنای فلسفه کرامت انسان اصالت را به خواست آگاهانه مددجو بدهد. بدین منظور لازم است که مددجو بداند که اقدام مورد نظر چگونه انجام می­شود، چه اثرات و عوارضی دارد، چه هزینه­ای برای او در بر دارد و چه اقدامات جایگزینی برای آن وجود دارد.

پترنالیسم یا قیم­مابی نکته مقابل اتونومی است در این حالت پزشک یا پرستار بدون دخالت دادن خواست و ترجیح بیمار کاری را که بنا بر شواهد به صلاح بیمار است برای او انجام می­دهند. در این حالت با همه فایده ظاهری که این اقدام برای بیمار دارد چون بر اساس خواست و میل بیمار انجام نشده ارزش اخلاقی لازم را ندارد. مثلاً معرفی مرکزی برای ادامه درمان و مراقبت از بیمار هنگامی اخلاقی تر است که به جای یک پیشنهاد واحد و قطعی، اطلاعات لازم مثل مزایا و کمبودهای مراکز مختلف، هزینه­های مربوطه و سایر اطلاعات لازم مطرح شده و تصمیم­گیری به عهده بیمار گذاشته شود

یکی از مصادیق بسیار رایج از اصل اتونومی در مراکز خدمات سلامت اخذ رضایت آگاهانه است. رضایت آگاهانه اصولاً به معنی میل باطنی به انتخاب روش­ها و فرآیندهای درمانی و مراقبتی است. و شکل اخذ آن نکته فرعی است. بنابراین گاهی در فرآیندها و رویه­های معمولی و روزمره مثل تزریق داروها و گرفتن علائم همین که بیمار خودش را برای انجام آن رویه آماده کند مثلاً دستش را برای انجام تزریق جلو بیاورد به معنی رضایت به انجام آن عمل است. هر چند که در موضوعات حیاتی مثل عمل جراحی، قطع عضو و سایر موارد مشابه رضایت کتبی ضروری است.

برای انجام مراقبت بر مبنای اخلاق پرستاری در بیمارانی که خود اهلیت لازم برای اخذ تصمیم را ندارند، می­بایست رضایت ولی بیمار اخذ شود. با این وجود در مورد کودکانی که هنوز به سن قانونی نرسیده­اند اما قادر به برقراری ارتباط مناسب هستند، بهتر است علاوه بر رضایت والدین برای احترام به شأن انسانی کودک رضایت او را هم جلب کرد.

موارد استثناء نسبتاً زیادی در اخذ رضایت وجود دارد که از آن جمله می­توان به بیماران اورژانس اشاره کرد. در مواردی که وضعیت بیمار بحرانی باشد نباید اقدامات نجاتبخش را به خاطر اخذ رضایت معطل کرد. یا در شرایطی که سلامت افراد دیگری به خطر افتد، مثل خطر انتشار یک بیماری عفونی و مسری، بایستی اقدامات لازم را که به مصلحت جامعه است انجام داد. اما در همین شرایط هم اصول اخلاقی ایجاب می­کند که با توضیحات لازم بیمار را نسبت به ضرورت اقدامات توجیه کرد.

با اینکه از نمودهای بارز اصل اتونومی و اختیار رضایت آگاهانه است اما رفتارهای دیگری در پرستاران می­تواند نشان دهنده رعایت این اصل اخلاقی توسط آن­ها باشد. مثلاً در اختیار گذاشتن موارد انتخاب بیشتر که امکان گزینش را به بیمار می­دهد از آن جمله­اند اینکه بیمار قادر باشد در یک اتاق محل تخت خود را انتخاب کند، یا اینکه برای بیماران امکان انتخاب غذا بر اساس میل و ذائقه او فراهم شود یا اینکه برای او امکان دسترسی به ابزارهای اطلاع رسانی از طریق تلویزیون و غیره فراهم شود. در واقع بیمارستان ما و کار مراقبت ما را اخلاقی­تر می­کند.

در فرهنگ ما تکریم مهمان جایگاه رفیعی دارد و اگر مددجویان را مهمانان نظام سلامت بدانیم، ادب ایجاب می­کند که مهمان را تکریم کرده و اسباب راحت او را بر اساس سلیقه و درخواستش تا حد ممکن فراهم کنیم. هر چه به این هدف نزدیکتر شویم به هدف توسعه اخلاق پرستاری نزدیک­تر شده­ایم.

صحبت در خصوص اصل اختیار و اتونومی و مصادیق و استثنائات آن زیاد است که در این مختصر نمی­گنجد. اما در مجموع می­توان گفت اقدامات پرستاری هنگامی اخلاقی است که بر خواست و تصمیم بیمار مبتنی باشد و با رضایت او به انجام برسد. این امر از مبنای فکری و فلسفی کرامت انسان منشاء می­گیرد. در گفتار آینده به شرح و توضیح سایر اصول اخلاق حرفه­ای خواهیم پرداخت.

عباس عباس زاده

نایب رئیس شورای عالی نظام پرستاری و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان